Een toekomststrategie voor ‘kansloos’ vastgoed
De grachtenpanden van toen zijn de bedrijventerreinen van nu; dat is de hypothese die ten grondslag ligt aan de circulaire herhuisvesting van energiebedrijf Liander. In de jaren zestig wilde niemand in de Amsterdamse binnenstad wonen; sloop was een reële optie. Inmiddels wordt de architectonische kwaliteit en flexibiliteit van de gerenoveerde pakhuizen alom erkend en gewaardeerd.
Fotografie: Marcel van de Burg (1, 3, 6) en Horizon Photoworks
De transformatie van het voormalig bedrijventerrein van Alliander in Duiven voorziet in een ruimtelijke strategie om ogenschijnlijk kansloos bedrijfsvastgoed nieuw leven in te blazen: van een troosteloos, gedateerd jaren tachtig complex naar een frisse, hedendaagse kantooromgeving. De eerste stap in deze strategie is de overkoepeling van de bestaande gebouwen door een transparante constructie. Hiermee is niet alleen het aantal vierkante meters vloeroppervlak vergroot, maar ook de ruimtelijke kwaliteit van het complex verbeterd. Gerangschikt onder een dak, vormen de gebouwen als het ware een dorpje, waarbij de loze tussenruimte is veranderd in een ‘dorpsplein’: het kloppend hart van het gebouw.
Tegelijk fungeert het atrium als ‘energiekas’: de basis voor het energiepositieve klimaatconcept. Warmte wordt in deze ruimte verzameld en bij overschot in de bodem opgeslagen door middel van warmte/koudeopslag. In combinatie met goede isolatie, het energiezuinige ventilatiesysteem BaOpt en zonnepanelen – geïntegreerd in de overkappingen van de parkeerplaats – zorgt dit klimaatconcept ervoor dat het gebouw jaarlijks 1.5 miljoen kWh aan energie produceert.
De kracht van verbinding
Het bedrijfsgebouw uit de jaren tachtig was allereerst een werkplaats voor de technische medewerkers van Liander. Het complex, afgesloten door een hek, was niet voor publiek toegankelijk, de betonnen gebouwen hadden een introvert karakter en de verschillende afdelingen opereerden gescheiden van elkaar.
De overgang van een industriële productiemaatschappij naar een digitale kenniseconomie en het bijbehorende Nieuwe Werken vraagt om een ander soort organisatie. Als modern netwerkbedrijf staat Liander voor een grote opgave: de transitie van fossiele naar duurzame energiebronnen. Duidelijk is dat deze transitie alleen tot stand gebracht kan worden door meer en betere samenwerking - binnen het bedrijf, maar ook met overheden en organisaties daarbuiten.
Verbinding staan daarom centraal in het interieurontwerp. De gebouwen zijn aan elkaar gekoppeld door een aantal loopbruggen. Door deze verkeersruimten vervolgens met programma ‘op te laden’ - koffiebar, lounges, (flex)werkplekken - wordt het publiek toegankelijke atrium bij uitstek een plek voor ontmoeting en kennisuitwisseling, tussen medewerkers en bezoekers.
Er komen veel verschillende disciplines samen onder een dak, die enerzijds een eigen ruimte behoeven, anderzijds met elkaar samenwerken: kantoren, opleidingsruimtes, werkplaatsen en laboratoria. Deze zijn in verschillende gebouwen geplaatst, terwijl de centrale zichtas door het atrium de ruimtes visueel met elkaar verbindt. Op deze manier zijn alle gebruikers vanuit het atrium herkenbaar als ‘trotse’ onderdelen van Liander.
De ‘koperen’ transformatorhuisjes – geïnspireerd op bestaande exemplaren - dragen bij aan de gemeenschappelijke identiteit. De paviljoens zijn vervaardigd uit lichtgewicht kunststof buizen: een minimum aan materiaal, maar met een groots effect.
Hergebruik to the max
De bekleding voor de binnengevels is gemaakt van afvalhout dat voor de tegenovergelegen verbrandingsoven is weggesleept, oude werkkleding van medewerkers vormt de basis voor het isolatiemateriaal daarachter. Van de grond op het terrein tot het regenwater dat in een bassin wordt opgevangen, van de wc-potten tot de systeemplafonds, van de bitumen dakbedekking tot de binnendeuren – alles dat hergebruikt kon worden, is hergebruikt.
Uiteindelijk is meer dan tachtig procent van alle materialen gerecycled, terwijl op nieuw materiaal zo veel mogelijk bespaard is. Zo is voor de dakconstructie samenwerking gezocht met een achtbaanbouwer, die veel ervaring heeft met demontabele, lichtgewicht constructies. De uitkomst: een dak met dertig procent minder staal dan in een conventioneel ontwerp.
De enige bouwkundige toevoeging aan het nieuwe interieur is een aantal loopbruggen. De werkvloeren in de nu verbonden gebouwen zijn opnieuw ingericht, waarbij het oude meubilair waar mogelijk is hergebruikt. Bestaande bureaus zijn voorzien van nieuwe werkbladen; de oude werkbladen zijn gestoffeerd en doen nu dienst als akoestische scheidingswanden. Gekozen is voor duurzame materialen als vilt en rubberwood.
Door deze materiaal- en energiebesparende maatregelen, in combinatie met zaken als het ecologische landschapsontwerp en een ’groen’ vervoersplan voor medewerkers, heeft het project – als eerste renovatie in Nederland – het hoogst haalbare BREEAM-certificaat, ‘Outstanding’, gekregen.
Statiegeld op interieur
De kringloopgedachte reikt verder dan dit project; het gebouw is opgevat als een ‘grondstoffendepot’, dat op het moment dat het niet meer gebruikt kan worden, in zijn geheel gedemonteerd en gerecycled kan worden. Voor het interieur geldt hetzelfde, wat onder meer tot uitdrukking komt in de ‘statiegeld’-contracten die met verschillende fabrikanten zijn gemaakt. Liander is weliswaar officieel eigenaar van het losse meubilair, de lichtarmaturen en de vloerbedekking, maar de leveranciers blijven verantwoordelijk voor de terugname en afvoer op het moment dat een product is afgeschreven.
Vanuit hetzelfde lange termijnperspectief is ervoor gekozen om geen werkvloeren voor specifieke afdelingen te ontwerpen. In plaats daarvan zijn de verdiepingen ingericht naar type activiteit. In het ‘atelier’ komt men samen voor brainstormessies en overleg; clusters van sta-werkplekken - voor werk in teamverband – worden afgewisseld met ruimtes voor kort overleg. In de ‘bibliotheek’ vind je stilte en rust, in een besloten coupézitje of aan de lange bar langs het raam. Daarnaast zijn er ‘klassieke’ kantoorvloeren. Zo ontstaat een toekomstbestendig interieur dat zonder grote verbouwingen aangepast kan worden aan veranderende behoeften.
Tot slot is nagedacht over manieren om medewerkers te betrekken bij het beperken van energie- en ruimteverbruik. Om de hoeveelheid bergruimte terug te brengen, is een speciale kast bedacht: een frame gevuld met fraaie stalen kisten. Wie een kist weet leeg te ruimen, mag hem als beloning meenemen naar huis. Als het frame leeg is, kan het gebruikt worden als statafel en overlegplek.
Slimme technologie
Het hergebruik van bestaande gebouwen en materialen vormt de basis voor dit duurzame renovatieproject. Maar de keuze van Liander om een ‘open’ vraag aan de markt te stellen, en vervolgens het gekozen consortium niet alleen de verantwoordelijkheid te geven over ontwerp en uitvoering, maar ook over het beheer de komende vijftien jaar, heeft eveneens bijgedragen aan de ontwikkeling van een innovatief energieconcept. Naast zonnepanelen, warmteterugwinning en recycling van water, speelt het Power-over-Ethernet verlichtingssysteem hierin een belangrijke rol. Het systeem is een combinatie van databekabeling en LED-verlichting. Elke smartphone registreert met een speciale app de unieke code van het armatuur in de buurt; dit signaal wordt doorgegeven naar een centraal punt. Zo weet de gebouwbeheerder waar veel of weinig mensen zijn, en of een vergaderruimte gebruikt is. Blijkt dat niet het geval, dan hoeft hij niet schoongemaakt te worden. En als op een bepaalde dag weinig werknemers aanwezig zijn, kan besloten worden om een gebouwdeel af te sluiten. Wat niet alleen scheelt in het energieverbruik voor verlichting en verwarming, maar ook in de schoonmaakkosten.