Verslag van Het Tweede Grote Scholencongres
7 juni 2016, 19:25
Op donderdag 2 juni 2016 vond in de Schouwburg Almere het tweede scholencongres van Architectenweb plaats. Het werd een dag bomvol nieuwe ideeën om de scholenbouw in Nederland meer kwaliteit te geven. Maurice de Hond: “Over twintig jaar zal er nergens in Nederland meer klassikaal lesgegeven worden.”
Het binnenklimaat in scholen is de afgelopen decennia steeds verder af komen te staan van het natuurlijke klimaat buiten, begon architect Aldo Vos van Broekbakema de dag. Daglicht verandert bijvoorbeeld gedurende de dag. In de hoge lokalen van oude scholen konden die veranderingen binnen meebeleefd worden, maar ondertussen zitten veel leerlingen onder een verlaagd plafond te werken in kunstlicht dat op een gelijkmatig laag niveau is gebracht. Voor ons welbevinden is het volgens Vos belangrijk dat we een stap terug doen van die kunstmatigheid.
In Groningen heeft Broekbakema, in samenwerking met pvanb architecten, de Energy Academy Europe ontworpen, dat onder meer energieneutraal moet worden. Geredeneerd vanuit de maximaal op te wekken energie door de zonnepanelen op het dak van het gebouw, had Broekbakema beperkt energie beschikbaar voor de gebouwgebonden installaties. Dat bood de kans om dat natuurlijk op te lossen, stelde Vos, die zich daarbij gericht heeft op de elementen: aarde, water, licht en lucht. In het gebouw, dat later dit jaar wordt opgeleverd, wordt de lucht straks in ondergrondse gangen voorverwarmd/-gekoeld. De Groningse grond mag dan af en toe schudden, hij is door zijn hoge waterstand wel continu 10 graden. Een zonneschoorsteen zorgt voor een continue ‘trek’ in het gebouw. Verder is door toepassing van veel glas weinig kunstlicht nodig.
Monitoring werking installaties
Waar Vos in zijn ontwerpen veel verder wil gaan dan het minimale binnenklimaat, daar bleek uit de lezing van adviseur Froukje van Dijken van BBA Binnenmilieu dat veel scholen de gewenste basis nog lang niet halen. In Rotterdam heeft BBA Binnenmilieu het binnenklimaat van 103 scholen onderzocht. Hieruit bleek dat 71% van de scholen onvoldoende geventileerd wordt. Daarbij scoorden scholen met mechanische ventilatie over het algemeen beter dan scholen die dat niet hadden, maar bleek dat geen garantie voor succes. Zo kwam het adviesbureau regelmatig installaties tegen die niet goed aangesloten waren, niet goed gebruikt werden, niet goed onderhouden waren, of vanwege het geluid dat ze produceerden helemaal uitgezet waren.
Om bij nieuwe scholen het binnenklimaat direct op orde te brengen, controleert BBA Binnenmilieu nu iedere school direct na oplevering en een jaar later opnieuw. Maar dat is alleen Rotterdam, hoe staan de scholen in de rest van Nederland ervoor? Daar zal een vergelijkbare opgave liggen als in Rotterdam, schatte Van Dijken in.
DBMO-contracten
De budgetten die beschikbaar zijn voor de bouw van scholen in Nederland zijn beperkt. Er zijn architecten die stellen dat de budgetten in sommige gemeentes inmiddels zo krap zijn dat hier eigenlijk geen goede scholen meer mee te bouwen zijn. Een mogelijke oplossing kan dan zijn om niet alleen het ontwerp en de bouw van de school aan te besteden, maar direct ook het onderhoud en de schoonmaak. Extra investeringen in bijvoorbeeld degelijker materialen kunnen dan betaald worden uit de besparingen op het onderhoud en schoonmaak. Zo zou toch extra budget vrijgemaakt kunnen worden.
Twynstra Gudde heeft de realisatie van twee scholen begeleid die volgens een integraal DBMO-contract zijn aanbesteed. In Borne resulteerde deze insteek in een school die 10% groter is dan oorspronkelijk gevraagd en vol slimme details zit waarmee op schoonmaakkosten bespaard wordt. Cruciaal bij dit soort projecten is volgens adviseur Hanneke van Schijndel dat de uitvraag eenvoudig gehouden wordt en gericht is op de te leveren prestatie. Omdat deze contracten al gauw een looptijd hebben van 15 jaar is het ook belangrijk een flexibel gebouw te maken. Voor opdrachtgevers kunnen dit soort trajecten lastig zijn, vertelde Van Schijndel: die moeten het lef hebben los te laten.
Mevrouw Meijer
Onder de paraplu van stichting Mevrouw Meijer hebben acht architectenbureaus plus een studententeam ontwerpend onderzoek gedaan naar drie bestaande scholen in Haarlem. Op het scholencongres presenteerden Serge Schoemaker Architects, Korth Tielens Architecten en Studio Steenbruggen het ontwerp dat zij in dat kader gemaakt hebben. De ontwerpen van de Schoemaker en Korth Tielens worden daadwerkelijk uitgevoerd: voor beide bureaus is dat hun eerste school.
Alledrie de bureaus zijn erin geslaagd om in hun ontwerp de bestaande structuur van de scholen te verhelderen en hierop voort te bouwen. Serge Schoemakers wist in zijn ontwerp voor OBS Piramide Boerhaave doodlopende gangen te openen, twee bestaande patio’s te overdekken en om te toveren tot multifunctionele ruimtes en een extra patio aan de school toe te voegen. Korth Tielens Architecten heeft in zijn ontwerp voor Molenwiek Dalton een tijdelijke uitbreiding vervangen door een permanente. Omdat in de betreffende school regelmatig de interactie met buiten wordt opgezocht, heeft het bureau ook een overdekt buitenlokaal toegevoegd. Studio Steenbruggen reorganiseerde de Vrije School rond zijn theaterzaal en zette de noodzakelijke isolatie en installaties in om tot een vrij gevormd interieur en exterieur te komen.
Steve Jobs Scholen
Na de netwerklunch gaf Maurice de Hond, oprichter van de Steve Jobs Scholen, zijn keynote. Aan het einde van dit jaar zullen er 40 basisscholen in Nederland hun onderwijs volgens dit concept geven. Bijzonder trots is De Hond op de Steve Jobs School in Amsterdam Nieuw-West, die vorig jaar gestart is en nu al in omvang verdubbeld is. In het buitenland worden op tal van plekken ook dergelijke scholen opgericht.
Het concept is misschien nog het beste te omschrijven als een Montessori Plus. Kinderen kiezen iedere dag zelf via een app wat ze die dag gaan doen. Voor iedere activiteit is een ruimte ingericht, waar de kinderen naartoe gaan op het moment dat ze hun activiteit daar ingepland hebben. Er wordt in principe niet meer klassikaal lesgegeven. In plaats daarvan werken kinderen zelf aan het vak of wordt er bijvoorbeeld in groepsverband aan gewerkt. Ieder kind werkt op zijn eigen niveau en wordt door leraren gecoacht. Nakijken hoeven die leraren niet meer: toetsen worden digitaal afgenomen. Dat maakt hun tijd vrij voor belangrijker zaken. Ook kunnen de resultaten van de kinderen direct vergelijken worden met wat ze eerder gedaan hebben.
Op traditionele scholen leer je niet wie je bent, welke passies je hebt en waar je talenten liggen, verklaart De Hond polemisch. Terwijl dat misschien wel het belangrijkste is wat er is. Bij herhaling benadrukt hij dat de huidige tijd, met zijn overvloed aan beschikbare informatie, het onderwijs wezenlijk verandert. In de jaren vijftig leerde hij zelf op school veel wat weleens van pas zou kunnen komen – just in case – maar met het internet hoeft dat helemaal niet meer en kun je alles wat je wilt weten gewoon opzoeken – just in time. In de Steve Jobs Scholen ligt de nadruk dan ook veel meer op de te ontwikkelen vaardigheden, dan op de inhoud zelf – die kun je namelijk altijd opzoeken.
Alle scholen zullen op termijn op een vergelijkbare wijze gepersonaliseerd onderwijs aanbieden, voorspelt De Hond. “Over twintig jaar zal er nergens in Nederland meer klassikaal les gegeven worden.”
Iedere school zijn eigen architectuur
Waar Maurice de Hond zich hardop afvroeg of een goed architectonisch ontwerp zijn onderwijsconcept wel kon ondersteunen, daar beantwoorde architect Gianni Cito van Moke Architecten die vraag in zijn lezing hierna overtuigend met een ‘ja’. Een specifieke architectuur kan een specifieke onderwijsvisie echt versterken.
Onlangs heeft Moke Architecten bijvoorbeeld een ontwerp gemaakt voor een school die zich eveneens richt op gepersonaliseerd onderwijs. Hierbij had het bureau de lokalen rond een grote, open ruimte gelegd waar individueel gewerkt kan worden. Met schuifpuien is de verhouding tussen de lokalen onderling en de grote ruimte nader te regelen. Toen Maurice de Hond na zijn presentatie gevraagd werd om zijn ideale school te omschrijven, noemde hij precies deze typologie. Cito: “Iedere onderwijsvisie vraagt toch echt om zijn eigen gebouwtypologie.”
Kleur!
Wat betreft akoestiek en kunstlicht is het wel gebruikelijk om advies in te winnen bij experts op dat gebied, bij kleur is dat veel minder het geval, begon kleurexpert Fabienne Bruyninckx haar lezing. Terwijl kleur zoveel invloed heeft op het gemoed. Zo worden mensen in Noord-Europa niet alleen aangetrokken door lichte kleuren, maar ook door warme kleuren. In Zuid-Europa worden koelere kleuren weer aantrekkelijker gevonden. Op wanden waar daglicht valt werken volgens Bruyninckx blauwgrijze tinten erg goed: “Dat zorgt voor een ontspannen en natuurlijk gevoel.”
Voor de aanwezige architecten had Bruyninckx verschillende tips. Zo kijken gebruikers veel meer naar de vloer dan architecten vaak denken: met kleuraccenten in de vloer kan de indeling van ruimtes toegelicht worden en kan de oriëntatie in gebouwen ondersteund worden. In klaslokalen helpt het volgens Bruyninckx om felle kleuren áchter de leerlingen aan te brengen, de onrust van sommige leerlingen valt dan vanuit het oogpunt van de leraar minder op, waardoor die er minder last van heeft. De leerlingen zelf zouden juist naar een rustig kleurenpalet moeten kijken, waarbij opgelet moet worden dat het contrast tussen het digibord en de wand erachter niet te groot wordt.
Huiselijke omgeving
De dag werd afgesloten door architect Joost Ector van Ector Hoogstad Architecten over de opgaven in de hoger en universitair onderwijs. De ruimtes die door een opdrachtgever niet gevraagd worden, zoals extra plekken voor ontmoeting, zijn in sommige opgaven wat hem betreft net zo belangrijk als de ruimtes die wel gevraagd zijn. In het geval van MetaForum op de campus van de TU Eindhoven wist de architect bijvoorbeeld een overdekte buitenruimte toe te voegen aan het programma. Dat is nu een van de populairste plekken op de campus, waar iedere week activiteiten plaatsvinden. Dat had toch niet anders moeten zijn.
Bij de bouw van de hoogtechnologische onderzoeksgebouwen die Ector Hoogstad Architecten veel ontwerpt, spelen BIM-modellen inmiddels een belangrijke rol. Deze “meest complexe BIM-modellen van Nederland” gaan ook in de beheerfase een belangrijke rol spelen. Uit het model komt precies wat er wanneer precies vervangen moet worden. Meer technische hoogstandjes: op de campus van de TU Delft werkt Ector Hoogstad Architecten momenteel aan een 3D-geprinte gevel voor een nieuw onderwijsgebouw. Voorbij de obligate ‘goede koffie’ wordt in dat onderwijsgebouw een heus ‘food court’ voorzien. Analyserend stelde Ector: “High-tech onderzoek vraagt steeds meer om een huiselijke omgeving.”