Verslag van Het Grote Kantorencongres
28 november 2016, 19:24
Op woensdag 23 november 2016 hield Architectenweb een dagvullend congres rond het ontwerp van kantoren in gebouw Infinity op de Amsterdamse Zuidas. Gedurende de dag werden de belangrijkste ontwikkelingen wat betreft de werkomgeving besproken: het ontwerpen op de gezondheid van medewerkers, de volgende stappen wat betreft Het Nieuwe Werken, en duurzaamheid voorbij Breeam.
Nu werknemers overal kunnen werken, wordt het voor bedrijven steeds belangrijker om van hun kantoorruimte een interessante plek te maken, begon adviseur Wouter Oosting (CBRE), zodat werknemers er naar toe blijven komen om er met hun collega’s samen te werken. Deze beweging gaat samen met het feit dat jongeren juist helemaal niet zo’n behoefte blijken te hebben om vanuit huis te werken. Zij zoeken elkaar juist graag op, om gestimuleerd te worden en kansen te creëren.
Uit onderzoek dat CBRE uitvoert samen met Universiteit Twente en de Vrije Universiteit blijkt dat verlichting die het daglicht simuleert, een groentesnack in plaats van een suikersnack, korte momenten van ontspanning met bijvoorbeeld yoga of massage, uitzicht op (een print) van groen en regelmatig bewegen, allemaal een bewezen positief effect heeft op het welzijn en de productiviteit van medewerkers.
Ten opzichte van de controlegroep, die al de genoemde zaken ontbeerde, presteerde de testgroep op tal van vlakken significant beter, stelde Oosting, die afsloot met de constatering dat de genoemde omgeving niet per se in traditionele kantoorgebouwen een plek hoeft te krijgen. Het kantoor van de toekomst zou er weleens heel anders uit kunnen gaan zien.
Geen bureaufietsjes
De noodzaak om regelmatig te bewegen tijdens de werkdag werkte onderzoeker Lidewij Renaud (VUmc) in haar lezing hierna verder uit. Zitten op zich is heel natuurlijk, het is het langdurige zitten dat zeer schadelijk is voor de gezondheid en in de wetenschap in verband gebracht wordt met allerlei ziektes. Ze benadrukte daarbij dat een half uur sporten ter compensatie van al dat zitten wel helpt, maar niet voldoende is. Om werknemers werkelijk gezond te maken en te houden, zou dat intensieve bewegen gedurende de dag aangevuld moeten worden met regelmatig bewegen.
Van de verschillende bewegingsmogelijkheden die op de werkplek geïntroduceerd kunnen worden, werken zit-sta bureaus beter dan rolbandbureaus of bureaufietsjes, zo blijkt uit onderzoek. In aanvulling daarop is een active building design cruciaal: nodig medewerkers uit om meer te bewegen, door bijvoorbeeld trappen zichtbaarder te maken, en aantrekkelijkere en langere looproutes te maken. Renaud: “Maak een actieve leefstijl uitgangspunt voor het ontwerp van kantoren.”
Beginnen met het programma...
Met B. Amsterdam is een ecosysteem opgebouwd, vatte ontwikkelaar en investeerder Bas van Veggel (Timeless Investments) het halverwege zijn lezing samen. Nadat plannen om het zeer diepe voormalige IBM-kantoor met vides en nieuwe gevels te vernieuwen waren stukgelopen op de financiering, kwam Van Veggel met zijn team op het idee om niet te beginnen met het gebouw maar met het programma. Zonder veel aan het gebouw te doen, begonnen ze: met een mix van bedrijven, een groot café/restaurant, veel ruimte voor events en ontmoeting, onderwijs en begeleiding van start-up. De architectuur en inrichting werd rauw gelaten. Dat sloeg aan.
Inmiddels zijn alle verdiepingen in het pand verhuurd en is op het dak een tweede, chiquer restaurant geopend, dat zich opent naar een grote daktuin. Eind dit jaar wordt een tweede pand, iets verderop in Slotervaart, in gebruik genomen. Het is een kantoorgebouw dat na zijn bouw, meer dan tien jaar geleden, nooit gebruikt is. Als B. Amsterdam is het vanaf de start volledig verhuurd. Samen met het eerste gebouw van B. Amsterdam moet het een soort campus vormen, die de huurders een reeks van voorzieningen biedt. Daarnaast wordt gewerkt aan een vestiging in New York, onder meer om de sprong van bedrijven over de oceaan te ondersteunen.
...of beginnen met het gebouw
Dat de strategie om vanuit het gebouw te beginnen ook goed kan werken, illustreerde architect Metin van Zijl (Studioninedots) hierna in zijn lezing. Bij gebouw De Burgemeester in Hoofddorp voegde het architectenbureau een groot trappenhuis toe om de verschillende gebruikers met elkaar in verbinding te brengen, maar ook om onvoorspelbaar gebruik te stimuleren. De complexe zigzag van de trap onderstreept dat laatste idee. Aan deze trap heeft Studioninedots allerlei gemeenschappelijke (vergader)ruimtes gekoppeld, zowel open als gesloten, zodat het echt een nieuw hart zou vormen van het gebouw. Het is een groot succes, vertelde Van Zijl: in het trappenhuis worden onder meer veel evenementen gehouden.
Bij het nieuwe hoofdkantoor van De Alliantie in Hilversum kon Studioninedots nog een stap verder gaan. Naast een nieuw trappenhuis, met wederom alle gemeenschappelijke (vergader)ruimtes eromheen, kon de begane grond hier publiek toegankelijk gemaakt worden. Het café/restaurant hier is door iedereen te gebruiken. Een positieve impuls voor de omgeving.
Denken vanuit typen werknemers
Interieurarchitect Willem Heyligers (Heyligers design + projects) ging hierna dieper in op het ontwerp van de verschillende werkplekken die in Het Nieuwe Werken momenteel gevraagd worden. Je kunt een bepaalde mix van werkplekken ontwerpen, stelde hij, maar het is beter om te kijken naar wat voor type werknemers er in dienst zijn. Zo kan bijvoorbeeld onderscheid gemaakt worden tussen de ankerwerker (werkt trouw vanaf een vaste werkplek), de verbinder (is overal in het kantoor te vinden, behalve op zijn werkplek), de verzamelaar (is de helft van de tijd bij klanten) en de navigator (is bijna altijd buiten de deur bij klanten).
In het interieur dat Heyligers voor NUON in Amsterdam heeft ontworpen, heeft hij gebruik gemaakt van de genoemde types. Om de grote organisatie optimaal met zichzelf te verbinden, heeft het kantoor maar één entree gekregen. Daar is het café/restaurant gesitueerd, samen met samenwerkplekken en aanlandplekken, die er over verschillende verdiepingen verspreid zijn. Het vergadercentrum ligt ernaast. Volgens Heyligers komt een deel van het personeel van NUON nooit verder dan deze levendige ruimte rond de entree: zij vinden hier alles wat ze nodig hebben en hebben geen behoefte aan de traditionele werkplekken verderop in het gebouw.
Een circulair kantoor
In zijn keynote zoomde architect Hans Goverde (Kraaijvanger) in op het ontwerp van stadskantoor Venlo. De ambitie van de gemeente om er een toonbeeld van circulair bouwen van te maken, heeft een kantoorgebouw vol innovaties opgeleverd. Door niet naar de aanschafprijs van het gebouw te kijken, maar vanuit total cost of ownership te rekenen, kon driedubbel glas toegepast worden en kon 1000 m2 aan zonnepanelen geïnstalleerd worden – waarvan een deel als onderdeel van de zonwering. Om toekomstig hergebruik van materialen te stimuleren, zijn overal door het gebouw toelichtingen te vinden welke materialen toegepast zijn. Goverde is misschien nog wel het meest trots op de groene gevel richting de drukke weg die langs het gebouw loopt. Deze wand haalt 30% van het stikstof en CO2 uit de lucht, zo claimde de architect.
Kijkend naar de exploitatie van stadskantoor Venlo, concludeerde Goverde dat het personeel 90% van de kosten vormt, tegenover 10% voor het gebouw. Strategisch gekozen investeringen in het gebouw, zoals die hier gedaan zijn, zouden daarom weleens een veelvoud aan besparingen op kunnen leveren. Een productiviteitsgroei van 1% zou al een besparing van een half miljoen euro op jaarbasis opleveren, hield de architect de zaal voor. Daarom wordt momenteel onderzocht welk effect het nieuwe gebouw op de productiviteit heeft.
Luisteren naar je hart
Interieurarchitect Odette Ex (Ex Interiors) begon in haar lezing hierna met de winst van Donald Trump in de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Het lijkt erop dat een groep ‘gefrustreerde, blanke mannen’ in de Verenigde Staten de doorslag heeft gegeven en het bouwen aan een duurzamere wereld zo weer een stap terug heeft gezet. Ex sprak de mannen in de zaal, maar ook daarbuiten, hier stevig op aan en verzocht ze de vrouwelijke kant in henzelf toe te laten. Hoe dan ook wordt dit namelijk toch de eeuw van de vrouw, stelde ze. (En daarmee de eeuw van de duurzaamheid, red.)
Een aantal keer hield ze de zaal voor “Klopt dit nog wel?”, waarmee ze benadrukte hoe belangrijk het is om kritisch naar alle mechanismen om je heen te blijven kijken. “Wie nu nog niet circulair bouwt, neemt zijn verantwoordelijkheid niet”, hield Ex de zaal voor. Maar echte circulariteit bereik je volgens haar pas als je vrij kunt denken. Ze riep daarom iedereen op opnieuw in contact te treden met zijn of haar hart en daarnaar te luisteren. Met filmfragmenten en ervaringen in Mongolië illustreerde ze haar eigen zoektocht naar een evenwichtiger basishouding. De huidige bouwpraktijk maakt het volhouden van zo’n evenwichtiger basishouding wel lastig, gaf ze toe.
Als voorbeeld van waar die nieuwe, duurzame houding toe kan leiden, noemde Ex het kantoor dat ze voor Auping heeft ontworpen. In plaats van de fabrieksmedewerkers aan de ene kant van de straat gescheiden te laten lunchen van de kantoormedewerkers aan de andere kant van de straat, heeft ze alles op alles gezet om hen in een gezamenlijke ruimte bij elkaar te brengen. Dat is toch de kern van ons ontwerpvak, concludeerde ze.
Van Breeam-NL naar WELL
Er worden nog steeds bijna iedere week groepen rondgeleid door The Edge, vertelde Cees van der Spek (OVG Real Estate). Want in internationale context wordt het ontwerp van The Edge nog steeds als zeer vooruitstrevend gezien. Maar zelf wil OVG Real Estate verder. Op allerlei plekken in Nederland en daarbuiten (her)ontwikkelt het energieneutrale gebouwen, dat is de basis. Hoewel de ontwikkelaar ook behoorlijk klaar is met certificering, zoals Breeam-NL, oriënteert het zich nu ook op de nieuwe WELL-standaard, dat het welzijn van werknemers meetbaar maakt. Dat zou een mooie volgende stap zijn, vond Van der Spek, al is die standaard mogelijk nog ingewikkelder dan de anderen.
In een heel aantal projecten zet OVG Real Estate stevig in op innovatie. Zo wordt bij een sloop-nieuwbouw project het beton van het bestaande gebouw in het nieuwe verwerkt, ook al bleek dat behoorlijk ingewikkeld en uiteindelijk toch ook nog wat duurder. In het nieuwe kantoor voor de Rabobank in Eindhoven (ontwerp UNStudio) werkt de ontwikkelaar samen met de TU Delft om er de eerste toepassing van energieleverende ramen in op te nemen. In gebouw Valley op de Amsterdamse Zuidas (ontwerp MVRDV) werkt het aan een systeem om de beplanting op de terrassen niet alleen automatisch te irrigeren, maar het onderhoud hiervan ook onderdeel te laten zijn van de service die geleverd wordt bij het gebouw. En dan werkt OVG Real Estate ook nog aan de ontwikkeling van een geïntegreerd gebouwbeheersysteem. Een systeem waarin alle gebouwgebonden systemen samenkomen. Want volgens Van der Spek gaan we daar toch naartoe. Net als naar flexibeler huurcontracten en all-in pricing.
Van werken naar leven
De afsluitende keynote werd gegeven door architect Charlotte Griffioen (MVSA Architects), die Roberto Meyer verving. De locatie van het congres, het voormalige ING House, was zo’n vijftien jaar geleden ontworpen als een traditioneel cellenkantoor, vertelde ze. In de renovatie van het Ministerie van Financiën in Den Haag paste het bureau voor het eerst op grote schaal de principes van Het Nieuwe Werken toe. De twee binnentuinen in dat gebouw, waarvan er eentje overdekt is, zijn volgens Griffioen een enorm succes.
In het enkele jaren geleden opgeleverde gebouw voor SoZaWe in Groningen herkende ze wat betreft Het Nieuwe Werken een volgende stap. Een groot deel van de begane grond van dit gebouw is ingericht als een plein, met café en aanlandplekken, en kan ook door mensen van buiten gebruikt worden. Dat opzoeken van uitwisseling met ‘buiten’ ziet Griffioen in meer projecten momenteel. Ook worden er volgens haar steeds meer voorzieningen toegevoegd aan het kantoorprogramma, zoals fitnessruimtes. Ook populair zijn daktuinen met een skybar, die bijvoorbeeld bij de renovatie van Rivierstaete in Amsterdam nu toegevoegd worden.
In het afgelopen week geopende Europese hoofdkantoor van Calvin Klein en Tommy Hilfiger In Amsterdam herkent Griffioen de laatste ontwikkeling wat betreft de kantooromgeving: het ontwikkelen van campussen vol voorzieningen. Samen met de omliggende gebouwen vormt het kantoorgebouw straks ook een campus waar van ’s ochtends tot ’s avonds wat te doen is, van ontbijt tot diner, van werk tot sport tot ontspanning. Het moet een plek zijn waar je kan léven, vatte Griffioen het samen.
Het moet een complete omgeving zijn: precies wat Wouter Oosting en Bas van Veggel eerder op de dag ook benadrukten. Het kantoor wordt een leefomgeving waarin naast werkplekken ook allerlei voorzieningen te vinden zijn die het werk ondersteunen en momenten bieden om er even aan te ontsnappen. Anders dan de monofunctionele kantoorparken, zoeken deze nieuwe campussen nadrukkelijk de verbinding met de stad. Het moeten aantrekkelijke werk/leefomgevingen worden die onderdeel zijn van gemengde stedelijke gebieden.